تصور کنید کودکی که در تنگدستی، حافظ و قرآن را از بر می‌کند و سپس به چندین زبان زنده دنیا مسلط می‌شود؛ همین کودک بعدها به شاگردی انیشتین می‌رسد و نظریه‌ای انقلابی در فیزیک ارائه می‌دهد. زندگی پروفسور محمود حسابی، داستانی شگفت‌انگیز از نبوغ، پشتکار و عشق به وطن است که نام او را به عنوان “مرد اول علمی جهان” و بنیان‌گذار فیزیک نوین در ایران جاودانه کرده است.
اینتین – پروفسور محمود حسابی، فیزیکدان برجسته ایرانی، متولد ۱۲۸۱ شمسی در تهران بود. پدرش سید عباس معزالسلطنه و مادرش گوهرشاد حسابی، هر دو اهل تفرش بودند. دوران کودکی دکتر حسابی پر از سختی‌ها و تلاش‌ها بود. او تا چهار سالگی در تهران زندگی کرد و سپس به همراه خانواده‌اش راهی شامات شد.
در بیروت، در سن هفت سالگی و با وجود تنگدستی، تحصیلات ابتدایی خود را در مدرسه کشیش‌های فرانسوی آغاز کرد. همزمان، تعلیمات مذهبی و ادبیات فارسی را از مادرش می‌آموخت و چنان در این زمینه پیشرفت کرد که قرآن کریم و دیوان حافظ را از حفظ بود و اعتقادی عمیق به قرآن داشت. او همچنین به بوستان و گلستان سعدی، شاهنامه فردوسی، مثنوی مولوی و منشآت قائم مقام فراهانی تسلط کامل داشت.
تحصیلات: از ادبیات تا فیزیک در سوربن
آغاز جنگ جهانی اول باعث تعطیلی مدارس فرانسوی‌زبان بیروت شد و حسابی به مدت دو سال در منزل به تحصیل پرداخت. سپس در کالج آمریکایی بیروت ادامه تحصیل داد و در سن هفده سالگی لیسانس ادبیات و در نوزده سالگی لیسانس بیولوژی را گرفت. پس از آن، از دانشکده فرانسوی مهندسی در بیروت در رشته مهندسی راه و ساختمان فارغ‌التحصیل شد. در این دوران، با نقشه‌کشی و راهسازی به تأمین معاش خانواده کمک می‌کرد. او همچنین در رشته‌های پزشکی، ریاضیات و ستاره‌شناسی نیز تحصیلات دانشگاهی داشت.
شرکت راهسازی فرانسوی که حسابی در آن مشغول بود، به پاس قدردانی از زحماتش، او را برای ادامه تحصیل به فرانسه فرستاد. در سال ۱۹۲۴ وارد مدرسه عالی برق پاریس شد و در سال ۱۹۲۵ فارغ‌التحصیل گردید.
اوج تحصیلات دکتر حسابی در دانشگاه سوربن فرانسه رقم خورد، جایی که به تحقیق در رشته فیزیک پرداخت. در نهایت، در سال ۱۹۲۷ و در سن بیست و پنج سالگی، دانشنامه دکترای فیزیک خود را با رساله‌ای تحت عنوان “حساسیت سلول‌های فتوالکتریک” با درجه عالی دریافت کرد.
نظریه “بی‌نهایت بودن ذرات” و رابطه آن با انیشتین
پروفسور حسابی در دانشگاه پرینستون آمریکا تحت نظر پروفسور انیشتین، فرضیاتی را درباره “بی‌نهایت بودن ذرات” و “عبور نور از مجاورت ماده” ارائه داد. او سپس در دانشگاه شیکاگو آزمایشاتی برای اثبات فرضیه‌هایش انجام داد.
خلاصه نظریه او این است که ذرات اصلی، بی‌نهایت گسترده‌اند و هر ذره در تمام فضا پخش است و بر ذرات دیگر تأثیر می‌گذارد. به همین دلیل، چگالی یک ذره مادی به تدریج با فاصله از آن کم می‌شود و ناگهان به صفر نمی‌رسد. بنابراین، اگر نور از نزدیکی جسمی عبور کند، باید منحرف شود.
دکتر حسابی با یک اینترفِرومتر دقیق، توانست فاصله نوری را در عبور از مجاورت یک میله اندازه بگیرد و نتیجه مثبت بود. این آزمایش، نظریه او را که بیان می‌کرد هر ذره، مانند الکترون، کوارک یا گلون، نقطه‌شکل نیست بلکه بی‌نهایت گسترده است و در مرکز آن چگالی بسیار زیاد است و با فاصله از مرکز کم می‌شود، تأیید کرد. آکادمی علوم آمریکا نیز این نظریه را به چاپ رسانید.
این نظریه با تئوری‌های قبلی که ذرات را دارای شعاع معین می‌دانستند، متفاوت بود. در حالی که در تئوری‌های جاری، نیروی بین دو ذره از تبادل ذرات دیگر ناشی می‌شود، در نظریه دکتر حسابی، ارتباط بین دو ذره همان ارتباط گسترده‌ای است که به دلیل وجود آنها در تمام فضا بینشان برقرار است.
این نظریه از نظر فلسفی با فلسفه وحدت وجود نیز مرتبط است؛ زیرا فرض می‌کند که همه ذرات جهان به هم مرتبط هستند و در واقع، قسمتی کوچک از تمام جهان در هر نقطه‌ای وجود دارد.
تسلط بر زبان‌ها و فعالیت‌های شغلی و اجتماعی
دکتر حسابی علاوه بر زبان فارسی، به زبان‌های عربی، فرانسوی، انگلیسی و آلمانی تسلط کامل داشت و در تحقیقات علمی خود از زبان‌های سانسکریت، لاتین، یونانی، پهلوی، اوستایی، ترکی، ایتالیایی و روسی نیز استفاده می‌کرد.
او همزمان با تحصیل در رشته معدن، در راه‌آهن برقی فرانسه نیز کار می‌کرد و پس از فارغ‌التحصیلی در معادن آهن شمال فرانسه و زغال‌سنگ ایالت “سار” مشغول به کار شد.
با وجود فرصت‌های فراوان برای ادامه تحقیقات در خارج از کشور، او به ایران بازگشت و زندگی خود را وقف پایه‌گذاری علوم نوین و توسعه علمی کشور کرد. برخی از مهم‌ترین فعالیت‌های شغلی و اجتماعی او عبارتند از:
پایه‌گذاری دارالمعلمین و دانشسرای عالی
پایه‌گذاری دانشکده‌های فنی و علوم دانشگاه تهران
نگارش ده‌ها کتاب و جزوه علمی
راه‌اندازی و پایه‌گذاری فیزیک و مهندسی نوین در ایران
وزیر فرهنگ در کابینه محمد مصدق
مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران
افتخارات و خدمات ماندگار
پروفسور حسابی به دلیل تلاش‌های بی‌وقفه‌اش، لقب “پدر علم فیزیک و مهندسی نوین ایران” را کسب کرد. او همچنین به بالاترین نشان علمی فرانسه، یعنی لژیون دونور، مفتخر شد و در سال ۱۹۹۰ به عنوان “مرد اول علمی جهان” برگزیده شد.
برخی از مهم‌ترین خدمات او به کشور عبارتند از:
اولین نقشه‌برداری فنی و تخصصی کشور (راه بندر لنگه به بوشهر)
اولین راهسازی مدرن و علمی ایران (راه تهران به شمشک)
پایه‌گذاری اولین مدارس عشایری کشور
ساخت اولین رادیو و راه‌اندازی اولین آنتن فرستنده در کشور
راه‌اندازی اولین مرکز زلزله‌شناسی و رآکتور اتمی سازمان انرژی اتمی کشور
راه‌اندازی اولین دستگاه رادیولوژی در ایران
محاسبه و تعیین ساعت ایران
پایه‌گذاری اولین بیمارستان خصوصی در ایران (بیمارستان گوهرشاد)
شرکت در پایه‌گذاری فرهنگستان ایران و ایجاد انجمن زبان فارسی
تدوین اساسنامه و پایه‌گذاری دانشگاه تهران و دانشکده‌های فنی و علوم آن
پایه‌گذاری شورای عالی معارف و موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران
پایه‌گذاری مرکز تحقیقات اتمی و سازمان انرژی اتمی ایران
پایه‌گذاری اولین رصدخانه نوین و مرکز مدرن تعقیب ماهواره‌ها در ایران
ایجاد اولین ایستگاه هواشناسی کشور و تدوین اساسنامه موسسه ملی استاندارد
علاقه به هنر و ورزش
دکتر حسابی با شعر و موسیقی سنتی ایران و موسیقی کلاسیک غرب آشنایی کامل داشت. او حتی با کمک دانشجویانش تغییراتی در کاسه سه‌تار (ساز ایرانی) ایجاد کرد. در زمینه ورزش نیز موفقیت‌هایی داشت و مدرک نجات غریق در رشته شنا را کسب نمود.
پروفسور محمود حسابی در ۱۲ شهریور سال ۱۳۷۱ شمسی در بیمارستان دانشگاه ژنو درگذشت. آرامگاه خانوادگی او در شهر تفرش قرار دارد.
موزه دکتر حسابی
اندک زمانی پس از درگذشت دکتر حسابی در سال ۱۳۷۲، خانه او در خیابان تجریش – خیابان مقصودبیک به موزه‌ای تبدیل شد. در این موزه، وسایل شخصی، مدارک علمی و تحصیلی، نشان‌ها و تقدیرنامه‌ها، عکس‌های قدیمی و متن نطق‌ها و نوشته‌های او، از جمله پژوهش‌های مربوط به “بی‌نهایت بودن ذرات”، به نمایش گذاشته شده است تا یاد و خاطره این دانشمند بزرگ زنده نگه داشته شود.