با تحقیق درباره حکیم عمر خیام نیشابوری برای دانش آموزان تو این مطلب همراهمون باشید.
اینتین – حکیم عمر خیام نیشابوری، با نام کامل غیاث‌الدین ابوالفتح عُمَر بن ابراهیم خَیّام نیشابوری، در روز ۲۸ اردیبهشت سال ۴۲۷ خورشیدی (حدود ۱۰۴۸ میلادی) در شهر نیشابور متولد شد. او که با نام‌های خیام نیشابوری، خیامی النّیسابوری و خیامی نیز شناخته می‌شود، یک دانشمند برجسته ایرانی در دوره‌ی سلجوقیان بود که در زمینه‌های ریاضیات، ستاره‌شناسی، فلسفه و شعر (به ویژه رباعی‌سرایی) تبحر داشت.
اگرچه خیام از نظر علمی جایگاه بسیار والایی داشت و به او لقب «حجّهالحق» نیز داده‌اند، اما شهرت جهانی او بیشتر به خاطر رباعیات بی‌نظیرش است که به بسیاری از زبان‌های زنده‌ی دنیا ترجمه شده‌اند. ترجمه‌ی انگلیسی رباعیات خیام توسط ادوارد فیتزجرالد نقش مهمی در شناساندن او به غرب ایفا کرد.
زندگی‌نامه‌ی خیام نیشابوری
در اوایل زندگی خیام، دو دانشمند بزرگ ایرانی، ابوریحان بیرونی و ابن سینا، در اواخر عمر خود بودند. خیام نیشابوری در دوران میانسالی، فقه را نزد امام موفق نیشابوری آموخت و همچنین در زمینه‌های ستاره‌شناسی، تفسیر قرآن، حدیث، فلسفه و حکمت نیز به تحصیل پرداخت. در برخی منابع ذکر شده که او فلسفه را مستقیماً از زبان یونانی فرا گرفته بود.
حدود سال ۴۴۹ هجری قمری، با سرپرستی قاضی‌القضات سمرقند و ابوطاهر، خیام کتابی به زبان عربی با عنوان «رساله فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله» درباره‌ی معادلات درجه‌ی سوم نوشت و به دلیل رابطه‌ی خوبی که با خواجه نظام‌الملک، وزیر دانشمند سلجوقی، داشت، این کتاب را پس از نگارش به او هدیه داد. پس از این دوره، خیام نیشابوری به دعوت پادشاه سلجوقی، جلال‌الدین ملک‌شاه، و وزیرش نظام‌الملک، برای سرپرستی رصدخانه‌ی اصفهان به این شهر رفت و به مدت هجده سال در آنجا اقامت گزید. تحت مدیریت او، زیج ملکشاهی (جدول‌های نجومی) تهیه شد و حدود سال ۴۵۸ هجری قمری، طرح ساماندهی گاه‌شمار (تقویم) تنظیم گردید.
خیام تقویم جلالی یا گاه‌شمار جلالی را تدوین کرد که به نام جلال‌الدین ملک‌شاه مشهور شد، اما پس از مرگ ملک‌شاه، این تقویم به طور کامل به کار گرفته نشد. در این دوران، خیام به عنوان ستاره‌شناس در دربار خدمت می‌کرد، اگرچه برخی معتقدند که او اعتقاد چندانی به ستاره‌شناسی (احکام نجوم) نداشت. در سال ۴۵۶ هجری قمری، عمر خیام مهم‌ترین و تأثیرگذارترین اثر ریاضی خود، «رساله فی شرح ما اشکل من مصادرات اقلیدس» را نوشت که در آن به شرح نظریه‌ی نسبت‌ها و خطوط موازی پرداخت. پس از درگذشت ملک‌شاه و کشته شدن نظام‌الملک، خیام مورد بی‌توجهی قرار گرفت و کمک مالی به رصدخانه‌ی زیج نیز قطع شد.
خیام پس از سال ۴۷۹ هجری قمری، اصفهان را به قصد اقامت در شهر مرو ترک کرد. احتمال داده می‌شود که او رساله‌های «قسطاس المستقیم» و «میزان الحکم» را در آنجا نوشته باشد. همچنین، رساله‌ی «مشکلات الحساب» نیز احتمالاً در همین سال‌ها نگاشته شده است. به گفته‌ی غلامحسین مراقبی، خیام هرگز ازدواج نکرد. درگذشت خیام را در ابتدا بین سال‌های ۵۱۷ تا ۵۲۰ هجری قمری تخمین می‌زدند، اما پس از بررسی‌های دقیق، تاریخ وفات او سال ۵۱۷ هجری قمری مشخص شد. آرامگاه او در شهر نیشابور، در باغی که آرامگاه امامزاده محروق در آن واقع است، قرار دارد.
القاب خیام نیشابوری
خیام نیشابوری به القاب متعددی مفتخر شده است، از جمله:
نادره‌ی فلک
حکیم عارف به جمیع انواع حکمت به ویژه ریاضی
سلطان العلماء
خواجه‌ی حکیم
الحکیم الفاضل
امام خراسان
نصیرالحکمه و الدین
من اعیان المنجّمین
ملک الحکماء
فیلسوف العالمین
الحکیم الفاضل الاوحد
و غیره
دستاوردهای خیام نیشابوری
خیام در زمینه‌های مختلف علمی دستاوردهای چشمگیری داشته است:
نجوم:
با توجه به یکی از رباعیات خیام درباره‌ی گردش جهان و سرگردانی انسان در آن، بسیاری از محققان ادبی و علمی بر این باورند که خیام سال‌ها پیش از دانشمندانی مانند گالیله و کوپرنیک، به گردش سیارات به دور خورشید پی برده بود. در این رباعی آمده است:
این چرخ فلک که ما در او حیرانیم
فانوس خیال از او مثالی دانیم
خورشید چراغ‌دان و عالم فانوس
ما چون صوریم کاندر او حیرانیم (گردانیم)
ریاضیات:
خیام نخستین کسی است که به تحقیق منظم علمی در معادلات درجات اول، دوم و سوم پرداخت و طبقه‌بندی قابل تحسینی از این معادلات ارائه داد. او در حل تمام صور معادلات درجه‌ی سوم به طور منظم تحقیق کرد و در اغلب موارد به حل هندسی آن‌ها دست یافت. رساله‌ی او در علم جبر، که شامل این تحقیقات است، نشان‌دهنده‌ی یک تفکر منظم علمی است و یکی از برجسته‌ترین آثار قرون وسطی و احتمالاً برجسته‌ترین آن‌ها در این علم محسوب می‌شود.
از دیگر آثار ریاضی خیام، «رساله فی شرح ما اشکل من مصادرات اقلیدس» است. او در این کتاب، اصول موضوعه‌ی هندسه‌ی اقلیدسی، به ویژه اصل موضوعه‌ی پنجم اقلیدس درباره‌ی قضیه‌ی خطوط موازی را مورد بررسی قرار داد و تلاش کرد اصل پنجم را اثبات کند. همچنین، او در تعیین ضرایب بسط دوجمله‌ای (بینوم نیوتن) نیز موفق بود، که البته تا سده‌ی قبل ناشناخته مانده بود. به احترام پیشگامی او بر اسحاق نیوتن در این زمینه، در بسیاری از کتب دانشگاهی و مرجع، این دوجمله‌ای‌ها «دوجمله‌ای خیام-نیوتن» نامیده می‌شوند. نوشتن این ضرایب به صورت منظم، مثلث خیام-پاسکال را شکل می‌دهد که رابطه‌ای بین این ضرایب را نشان می‌دهد.
ستاره‌شناسی:
یکی از مهم‌ترین اقدامات خیام، سر و سامان دادن به گاه‌شماری ایران در زمان وزارت خواجه نظام‌الملک و در دوره‌ی پادشاهی ملک‌شاه سلجوقی بود. او برای این منظور، مدار گردش کره‌ی زمین به دور خورشید را تا ۱۶ رقم اعشار محاسبه کرد. خیام به عنوان یک ریاضیدان و ستاره‌شناس، پژوهش‌ها و نوشته‌های مهمی دارد که یکی از آن‌ها «رساله فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله» است که در آن از جبر عمدتاً هندسی خود برای حل معادلات درجه‌ی سوم استفاده می‌کند.
فلسفه:
تاکنون پنج رساله‌ی فلسفی از خیام یافت شده است که تنها رساله‌ی «علم کلیات» به زبان فارسی و بقیه به زبان عربی هستند. این رساله‌ها عبارتند از:
در علم کلیات
فی الوجود
فی الکون و التکلیف
ضروره التضاد فی العالم و الجبر و البقا
الضیاء العقلی فی موضوع العلم الکلی
الجواب عن ثلاث مسائل
موسیقی:
خیام به بررسی ریاضی موسیقی نیز پرداخته است و در «القول علی اجناس الذی بالاربعه»، مسئله‌ی تقسیم یک چهارم را به سه فاصله مربوط به مایه‌های بی‌نیم‌پرده، با نیم‌پرده‌ی بالارونده، و یک چهارم پرده شرح می‌دهد.
ادبیات:
زبان خیام در شعر طبیعی، ساده و بی‌آلایش است و او در شعر از کسی پیروی نکرده است. هدف اصلی خیام از سرودن رباعی، شاعری به معنای رایج نبوده، بلکه او با داشتن ذوق شاعری، نکته‌بینی‌های فلسفی خود را در قالب شعر بیان کرده است.
آثار خیام:
خیام آثار متعددی در زمینه‌های مختلف علمی و ادبی از خود به یادگار گذاشته است، از جمله:
فیزیک: مختصر فی الطبیعیات، رساله میزان‌الحکم
ادبیات: وصیت نامه، ترجمه خطبه توحیدیه ابن سینا، اشعار عربی، رباعیات فارسی
جغرافیا: رساله لوازم‌الامکنه (از بین رفته)
تاریخ: رساله در کشف حقیقت نوروز، نوروزنامه
ریاضیات: رساله‌ای در صحت طرق هندسی برای استخراج جذر و کعب، رسالهٔ مشکلات الحساب (باقی نمانده)، رساله فی البراهین علی المسائل الجبر و المقابله، رساله در تحلیل یک مسئله، رساله شرح ما اشکل من مصادرات کتاب اقلیدس
موسیقی: شرح المشکل من کتاب الموسیقی (رساله القول علی اجناس الذی بالاربعه بخشی از آن است)
فلسفه: رساله در وقوع خیر و شر، رساله فی الوجود، رساله الجواب عن ثلاث مسائل، رساله در علم کلیات وجود، رساله الکون و التکلیف، رساله الضیاء العقلی فی الموضوع العلم الکلی