پروین اعتصامی، نامی آشنا و پرآوازه در شعر معاصر ایران، یکی از بزرگترین شاعران زن زبان فارسی است. او نه تنها با شاعران قدرتمند مرد هم‌تراز بود، بلکه به گواهی استادان و سخن‌شناسان زمان خود، از بسیاری از آن‌ها پیشی گرفت. در جامعه‌ای که با وجود تاکید اسلام بر تعلیم و تربیت همگانی، به دلیل نگاه مردسالارانه، امکان تحصیل و پرورش استعدادهای زنان بسیار محدود بود، ظهور پروین اعتصامی بی‌نظیر است. تعداد زنان عالم و شاعر در برابر مردان بسیار اندک است و پروین در این میان، یک استثنا و پدیده بی‌همتا به شمار می‌آید.
اینتین – راز موفقیت این زن ارزشمند فرهنگ و ادب فارسی، علاوه بر استعداد ذاتی بی‌نظیرش، به تربیت و توجه بی‌دریغ پدر نامدارش، میرزا یوسف اعتصامی (اعتصام‌الملک)، باز می‌گردد. اعتصام‌الملک با وجود محرومیت زنان ایرانی از امکانات تحصیلی و نبود مدارس دخترانه، شخصاً به تربیت و پرورش ذوق و استعداد دخترش همت گماشت و او را به جایگاهی شایسته رساند.
پدری پیشرو: اعتصام‌الملک و نقش او در تربیت پروین
میرزا یوسف اعتصامی (اعتصام‌الملک)، پسر میرزا ابراهیم خان مستوفی، اهل آشتیان بود. او در جوانی برای استیفای آذربایجان به تبریز رفت و تا پایان عمر در همان شهر زندگی کرد. یوسف اعتصام‌الملک در سال ۱۲۹۱ هجری قمری در تبریز متولد شد. او در تبریز، ادبیات عرب، فقه، اصول، منطق، کلام، حکمت قدیم و زبان‌های ترکی و فرانسه را آموخت و در زبان عربی به تسلط کامل رسید.
قبل از بیست سالگی، کتاب “قلائد الادب فی شرح اطواق الذهب” را به زبان عربی نوشت که رساله‌ای بود در شرح صد مقام از مقامات محمود بن عمر زمخشری درباره نصیحت‌ها، حکمت‌ها، پندها و اخلاق نیکو. این کتاب به سرعت جزو کتب درسی در مصر قرار گرفت. مدتی بعد، کتاب “ثوره الهند یا المراه الصابره” او نیز مورد تحسین ادیبان مصری واقع شد.
اعتصام‌الملک در سال ۱۳۱۸ هجری قمری کتاب “تربیت نسوان” را که ترجمه “تحریر المراه” قاسم امین مصری بود، منتشر کرد. انتشار این کتاب در آن روزگار که تعصب عمومی و ناآگاهی مردم از اهمیت پرورش بانوان در جامعه ایرانی موج می‌زد، نشان از دیدگاه پیشرو او داشت. اعتصام‌الملک از پیشگامان واقعی تجدد ادبی در ایران و به حق از پیشوایان تحول در نثر فارسی است، زیرا با ترجمه شاهکارهای نویسندگان بزرگ جهان، نقش بسزایی در پرورش استعدادهای جوانان ایفا کرد. او علاوه بر ترجمه بیش از ۱۷ جلد کتاب، در بهار ۱۳۲۸ هجری قمری یک مجموعه ادبی نفیس و ارزشمند به نام “بهار” را منتشر کرد که در ۲۴ شماره، مطالب سودمند علمی، ادبی، اخلاقی، تاریخی، اقتصادی و فنون متنوع را به شیوه‌ای عالی و مطلوب عرضه کرد.
زندگی پروین: تولد، تحصیل و سخنوری
رخشنده اعتصامی، معروف به پروین اعتصامی، در روز ۲۵ اسفند ۱۲۸۵ شمسی در تبریز به دنیا آمد. از همان ابتدا زیر نظر پدر دانشمند و سخن‌دانش رشد کرد. پدرش با انتشار کتاب “تربیت نسوان” اعتقاد عمیق خود را به لزوم تربیت دختران نشان داده بود. پروین در کودکی با پدرش به تهران آمد و ادبیات فارسی و عرب را نزد او فرا گرفت. او از محضر فاضلان و دانشمندانی که در خانه پدرش گرد می‌آمدند، بهره‌ها برد و همواره با استعداد سرشار و قریحه خارق‌العاده‌اش، آن‌ها را شگفت‌زده می‌کرد.
در هشت سالگی شروع به شعر گفتن کرد و به خصوص با به نظم کشیدن قطعات زیبا و لطیفی که پدرش از کتاب‌های خارجی (فرنگی، ترکی و عربی) ترجمه می‌کرد، طبع‌آزمایی می‌نمود و ذوق خود را پرورش می‌داد. در تیر ماه ۱۳۰۳ شمسی (۱۹۲۴ میلادی)، دوره مدرسه دخترانه آمریکایی را که تحت سرپرستی خانم میس شولر در ایران اداره می‌شد، با موفقیت به پایان رساند. در جشن فارغ‌التحصیلی، خطبه‌ای با عنوان “زن و تاریخ” ایراد کرد که در آن از ظلم مرد به شریک زندگی خود که سهمی در غم و شادی او داشت، سخن می‌گفت.
خانم میس شولر، رئیس مدرسه آمریکایی دختران، خاطرات خود را از تحصیل و تدریس پروین این‌گونه بیان می‌کند: “پروین، اگرچه در همان اوان تحصیل در مدرسه آمریکایی نیز معلومات فراوان داشت، اما تواضع ذاتیش به حدی بود که به فرا گرفتن مطلب و موضوع تازه‌ای که در دسترس خود می‌یافت شوق وافر اظهار می‌نمود.” خانم سرور مهکامه محصص، از دوستان نزدیک پروین که بیش از دوازده سال با او مراوده و مکاتبه داشت، پروین را فردی پاک‌طینت، پاک‌عقیده، پاک‌دامن، خوش‌خو، خوش‌رفتار، متواضع در دوستی و پایدار در راه حقیقت و محبت توصیف می‌کند.
پروین در تمام سفرهایی که با پدرش در داخل و خارج ایران انجام می‌داد، شرکت می‌کرد و از طریق گشت و گذار، به گسترش دید، اطلاعات و کسب تجارب جدید می‌پرداخت. این شاعر آزاده، پیشنهاد ورود به دربار را با بلندنظری نپذیرفت و مدال وزارت معارف ایران را نیز رد کرد.
ازدواج، جدایی و کتابداری
پروین در نوزده تیر ماه ۱۳۱۳ با پسرعموی خود ازدواج کرد و چهار ماه پس از عقد، به کرمانشاه، خانه شوهرش رفت. شوهر پروین از افسران شهربانی و در آن زمان رئیس شهربانی کرمانشاه بود. اخلاق نظامی او با روح لطیف و آزاده پروین در تضاد بود. پروین که در خانه‌ای پر از مظاهر معنوی و ادبی و دور از هرگونه آلودگی بزرگ شده بود، ناگهان وارد خانه‌ای شد که لحظه‌ای از بساط عیش و نوش خالی نبود. طبیعی بود که هم‌خوانی این دو طبع متضاد نمی‌توانست زیاد دوام بیاورد و سرانجام این ازدواج نامتناسب به جدایی کشید. پروین پس از دو ماه و نیم اقامت در خانه شوهر، با گذشتن از مهریه، طلاق گرفت. با این حال، او تلخی این شکست را با خونسردی و متانتی شگفت‌آور تحمل کرد و تا پایان عمر از آن سخنی بر زبان نیاورد و شکایتی نکرد.
بعد از این اتفاق تأثیرگذار، پروین مدتی در کتابخانه دانشسرای عالی تهران به عنوان کتابدار مشغول به کار شد و به سرودن اشعار ناب خود نیز ادامه می‌داد.
مرگ زودرس و میراث ماندگار
دست اجل، او را در ۳۴ سالگی از جامعه ادبی گرفت، در حالی که می‌توانست سال‌ها پس از آن، عالی‌ترین پدیده‌های ذوقی و فکری انسانی را به ادبیات فارسی تقدیم کند. سرانجام، در شب ۱۶ فروردین سال ۱۳۲۰ خورشیدی، بر اثر بیماری حصبه در تهران چشم از جهان فرو بست. پیکر او را به قم بردند و در کنار مزار پدر دانشمندش، در مقبره خانوادگی به خاک سپردند. در تهران و شهرستان‌ها، ادیبان و شاعران، زن و مرد، اشعار و مقالات یادبودی در جراید منتشر کردند و مجالسی برای بزرگداشت او برپا داشتند.
دیوان پروین و ویژگی‌های سخن او
در سال ۱۳۱۴، چاپ اول دیوان پروین اعتصامی به همت پدر ادیب و گرانقدرش منتشر شد و دنیای فارسی‌زبان از ظهور بلبل داستان‌سرای دیگری در گلزار باطراوت و صفای ادب فارسی باخبر شد و از غنچه معطر ذوق و طبع او بهره‌مند گشت. پروین برای سنگ مزار خود نیز قطعه‌ای غمگین سروده که اکنون بر لوح مرقدش حک شده است:
اینکه خاک سیهش بالین است
اختر چرخ ادب پروین است
گر چه جز تلخی ز ایام ندید
هر چه خواهی سخنش شیرین است
صاحب آن همه گفتار امروز
سائل فاتحه و یاسین است
دوستان به که ز وی یاد کنند
دل بی دوست دلی غمگین است
خاک در دیده بسی جان فرساست
سنگ بر سینه بسی سنگین است
بیند این بستر و عبرت گیرد
هر که را چشم حقیقت بین است
هر که باشی و ز هر جا برسی
آخرین منزل هستی این است
آدمی هر چه توانگر باشد
چون بدین نقطه رسید مسکین است
اندر آنجا که قضا حمله کند
چاره تسلیم و ادب تمکین است
زادن و کشتن و پنهان کردن
دهر را رسم و ره دیرین است
خرم آنکس که در این محنت گاه
خاطری را سبب تسکین است
ویژگی سخن پروین در قصایدش، پیروی از سبک شاعران متقدم، به ویژه ناصرخسرو، است و اشعارش بیشتر شامل مضامین اخلاقی و عرفانی است. پروین موضوعات حکمی و اخلاقی را با زبانی چنان ساده و شیوا بیان می‌کند که خواننده از هر قشری را تحت تاثیر قرار می‌دهد. او در قدرت کلام و چیره‌دستی بر صنایع و آداب سخنوری، هم‌پایه گویندگان نامدار قرار داشته و در این میان به مناظره توجه خاصی دارد و این شیوه را که شیوه شاعران شمال و غرب ایران بود، احیا می‌کند. پروین تحت تاثیر سعدی و حافظ بوده و اشعارش ترکیبی از دو سبک خراسانی و عراقی است.
چاپ اول دیوان که با دیباچه پرمغز شاعر و استاد سخن‌شناس ملک‌الشعرای بهار آغاز می‌شود و حاوی نتیجه بررسی و تحقیق او در تعیین ارزش ادبی و ویژگی‌های سخن پروین است، شامل بیش از ۱۵۰ قصیده و مثنوی بود و در زمان حیات شاعر و با قطعه‌ای از خودش در مقدمه تنظیم شده بود. پروین با اعتقاد راسخ به تاثیر پدر بزرگوارش در پرورش طبعش، دیوان خود را به او تقدیم می‌کند.
میراث جاویدان پروین
عمر پروین بسیار کوتاه بود؛ کمتر زنی از میان سخن‌گویان چنین اقبالی داشت که در دورانی به این کوتاهی به شهرتی فراگیر دست یابد. بیش از پنجاه سال از درگذشت این شاعره نامی می‌گذرد و همگان اشعار پروین را می‌خوانند و او را ستایش می‌کنند و بسیاری از ابیات آن به صورت ضرب‌المثل در زبان خاص و عام جاری گشته است. شعر پروین شیوا، ساده و دلنشین است. مضمون‌های متنوع پروین مانند باغی پر از گیاهان متنوع است که به راستی روح را نوازش می‌دهد. اخلاق و همه تعابیر و مفاهیم زیبا و عادلانه آن، چون ستاره‌ای تابناک بر دیوان پروین می‌درخشد. چنانکه استاد بهار در مورد اشعار او می‌فرمایند: در قصاید پروین، پس از بیان‌های حکیمانه و عارفانه، روح انسان به سوی سعی و عمل، امید، حیات، غنیمت شمردن وقت، کسب کمال، همت، اقدام نیک‌بختی و فضیلت سوق داده می‌شود. در نهایت، او دیوان خوبی و پاکی است.
پروین اعتصامی بی‌شک بزرگترین شاعر زن ایرانی است که در طول تاریخ ادبیات فارسی ظهور کرده است. اشعار وی پیش از انتشار به صورت دیوان، در جلد دوم مجله بهار که به قلم پدرش، مرحوم یوسف اعتصام‌الملک، منتشر می‌شد (سال‌های ۱۳۰۰ تا ۱۳۰۲ خورشیدی) چاپ می‌شد. دیوان اشعار پروین اعتصامی که شامل ۶۵۰۰ بیت از قصیده، مثنوی و قطعه است، تاکنون چندین بار به چاپ رسیده است. مقدمه دیوان به قلم شادروان استاد محمدتقی ملک‌الشعرای بهار است که درباره سبک اشعار پروین و ویژگی‌های آن‌ها نوشته است.
