کتیرا (به انگلیسی: Tragacanth gum) صمغی طبیعی از گیاه گون است که در داروسازی، صنایع غذایی و آرایشی کاربرد فراوان دارد. این ماده با خاصیت غلیظ‌کنندگی و نرم‌کنندگی، در درمان سرفه، مراقبت از پوست و مو و تولید محصولات بهداشتی نقش مهمی ایفا می‌کند.
اینتین – کتیرا (به انگلیسی: Tragacanth gum) یکی از فرآورده‌های طبیعی و پرکاربرد ایران و خاورمیانه است که از گیاه گون به‌دست می‌آید. این صمغ شفاف و شکننده قرن‌هاست در طب سنتی، صنایع دارویی، غذایی و آرایشی مورد استفاده قرار می‌گیرد و به‌دلیل خواص متعددش جایگاه ویژه‌ای در میان فرآورده‌های گیاهی دارد. در این مقاله، به‌صورت جامع با منشا، خواص، روش برداشت و کاربرد‌های گسترده‌ی کتیرا آشنا می‌شویم.
منشا و نحوه تولید کتیرا
به گزارش راز بقا، منبع اصلی تولید کتیرا گیاه گون است؛ گیاهی بوته‌ای، خاردار و مقاوم که بیشتر در مناطق خشک و کوهستانی ایران، افغانستان و ترکیه رشد می‌کند. در میان گونه‌های مختلف گون، نوعی به‌نام گون کتیرا یا Astragalus gummifer بیشترین میزان صمغ را تولید می‌کند.
فرآیند برداشت کتیرا به‌صورت طبیعی و سنتی انجام می‌شود. در فصل تابستان، کشاورزان بر روی ساقه یا ریشه‌ی گیاه شکاف‌هایی ایجاد می‌کنند. پس از چند روز، شیره‌ای غلیظ از این شکاف‌ها خارج می‌شود که در مجاورت هوا خشک شده و به شکل رشته‌ای یا ورقه‌ای درمی‌آید. این قطعات خشک پس از جمع‌آوری، تمیز و بسته‌بندی می‌شوند.
کتیرا معمولاً به دو شکل در بازار وجود دارد: کتیرا رشته‌ای و کتیرا ورقه‌ای. نوع رشته‌ای سفیدتر، شفاف‌تر و گران‌تر است، زیرا خالص‌تر و از کیفیت بالاتری برخوردار است.
ویژگی‌های فیزیکی و شیمیایی کتیرا
کتیرا ماده‌ای بی‌بو، بی‌مزه و بی‌ضرر است. در آب حل نمی‌شود، اما توانایی جذب مقدار زیادی آب را دارد و به حالت ژل یا خمیر درمی‌آید. این خاصیت باعث شده تا در صنایع مختلف به‌عنوان عامل غلیظ‌کننده، پایدارکننده و امولسیون‌کننده به کار رود.
از نظر ترکیب شیمیایی، کتیرا شامل دو بخش اصلی است:
بازورین (Bassorin): جزء نامحلول که در آب متورم می‌شود و حالت ژله‌ای می‌گیرد.
تراگاکانتین (Tragacanthin): بخش محلول در آب که خاصیت چسبندگی دارد.
ترکیب این دو بخش باعث می‌شود کتیرا هم در مواد جامد و هم در محلول‌ها عملکرد موثری داشته باشد.
کاربرد‌های دارویی و بهداشتی
در داروسازی، کتیرا به‌عنوان یک ماده طبیعی، بی‌خطر و زیست‌تخریب‌پذیر اهمیت زیادی دارد. از آن برای تهیه شربت‌ها، قرص‌ها، کپسول‌ها و کرم‌ها استفاده می‌شود. این ماده نقش پایدارکننده دارد و از ته‌نشینی مواد جلوگیری می‌کند.
به گزارش راز بقا در طب سنتی ایران، کتیرا برای درمان سرفه‌های خشک، نرم کردن گلو و بهبود التهاب مجاری تنفسی تجویز می‌شده است. همچنین، به‌عنوان نرم‌کننده پوست در پماد‌ها و ماسک‌های گیاهی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
به‌کارگیری کتیرا در مراقبت از مو نیز رواج زیادی دارد. بسیاری از افراد از ژل طبیعی کتیرا برای حالت‌دهی مو و جلوگیری از خشکی و موخوره استفاده می‌کنند. این ژل علاوه‌بر حفظ رطوبت مو، باعث نرمی و درخشندگی آن می‌شود.
کاربرد‌های صنعتی و غذایی
کتیرا تنها در داروسازی کاربرد ندارد؛ بلکه در صنایع غذایی نیز یکی از افزودنی‌های باارزش به‌شمار می‌رود. در بستنی‌ها، سس‌ها، مرباها، ژله‌ها و شیرینی‌ها از آن برای افزایش غلظت، جلوگیری از ته‌نشینی و حفظ بافت نرم و یکنواخت محصول استفاده می‌شود.
در صنایع آرایشی و بهداشتی، از کتیرا به‌عنوان پایه‌ی کرم‌ها، لوسیون‌ها، ژل‌ها و شامپو‌ها بهره می‌برند. این صمغ طبیعی باعث پایداری ترکیبات و افزایش ماندگاری محصولات می‌شود. همچنین در صنایع چاپ، نساجی، رنگ‌سازی و حتی تولید چسب و جوهر نیز نقش دارد. خاصیت چسبندگی و انعطاف‌پذیری آن سبب شده که به‌عنوان جایگزین مناسب مواد شیمیایی مصنوعی مطرح شود.
خواص درمانی در طب سنتی
در منابع طب سنتی، کتیرا ماده‌ای سرد و‌تر معرفی شده است که می‌تواند حرارت بدن را کاهش دهد. از مهم‌ترین خواص درمانی آن می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
تسکین گلودرد و سرفه‌های خشک
بهبود زخم‌های دهانی و کاهش التهاب گلو
تقویت سیستم گوارش و رفع یبوست خفیف
درمان ترک پوست و لب
بهبود سوختگی‌های سطحی
برای تهیه دارو‌های خانگی، معمولاً از محلول کتیرا در آب گرم استفاده می‌شود. این محلول حالتی ژله‌ای دارد و می‌تواند به‌صورت خوراکی یا موضعی به کار رود.
تفاوت کتیرا با صمغ عربی
کتیرا و صمغ عربی هر دو از گیاهان گرفته می‌شوند و کاربرد‌های مشابهی دارند، اما تفاوت‌هایی میان آنها وجود دارد.
صمغ عربی از درخت آکاسیا گرفته می‌شود و به‌طور کامل در آب حل می‌گردد، در حالی‌که کتیرا در آب متورم شده ولی حل نمی‌شود. به گزارش راز بقا از نظر غلظت و چسبندگی نیز کتیرا قدرت بیشتری دارد، به همین دلیل در صنایعی که نیاز به ژل یا بافت غلیظ است، ترجیح داده می‌شود.
مناطق رویش و اهمیت اقتصادی
ایران یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان و صادرکنندگان کتیرا در جهان است. این گیاه در مناطق کوهستانی استان‌های فارس، کرمان، خراسان، اصفهان و همدان به‌وفور یافت می‌شود. برداشت سنتی کتیرا یکی از منابع درآمد مهم برای روستاییان این مناطق به‌حساب می‌آید.
کتیرا به کشور‌های مختلف صادر می‌شود و در بازار جهانی به‌عنوان Tragacanth Gum شناخته می‌شود. کیفیت بالای کتیرا ایرانی باعث شده که در صنایع دارویی و آرایشی بین‌المللی بسیار مورد توجه باشد.
هشدار‌ها و نکات مصرف
اگرچه کتیرا یک ماده طبیعی و ایمن است، اما مصرف بیش‌از‌حد آن می‌تواند باعث ناراحتی‌های گوارشی یا ایجاد حس سنگینی در معده شود.
افرادی که دچار سوءهاضمه یا نفخ مزمن هستند، بهتر است از مصرف زیاد آن خودداری کنند. در استفاده‌ی موضعی نیز، بهتر است پیش از مصرف گسترده، مقدار کمی از آن روی پوست امتحان شود تا از عدم حساسیت اطمینان حاصل گردد.
کتیرا، این صمغ طبیعی و ارزشمند، هدیه‌ای از دل کوهستان‌های ایران است که از گیاه گون به‌دست می‌آید. ساختار ژلاتینی و بی‌ضررش آن را به یکی از مواد پرکاربرد در صنایع دارویی، غذایی، آرایشی و حتی چاپ و نساجی تبدیل کرده است. علاوه بر کاربرد‌های صنعتی، کتیرا در طب سنتی به‌عنوان نرم‌کننده گلو و مرطوب‌کننده پوست جایگاه ویژه‌ای دارد.
با توجه به خواص بی‌شمار و منشأ طبیعی‌اش، می‌توان گفت کتیرا نمونه‌ای کم‌نظیر از هم‌زیستی علم و طبیعت است؛ ماده‌ای که قرن‌ها پیش در طب سنتی ایرانی شناخته شده و امروزه نیز در فرمول‌های مدرن دارویی و صنعتی نقش مؤثری ایفا می‌کند.
منبع | راز بقا
