برای درک بهتر تفسیر آیه ایاک نعبد و ایاک نستعین و پیام توحیدی آیه ۵ سوره فاتحه از نگاه تفاسیر المیزان و نمونه و روایات دینی همراه این مطلب باشید.
اینتین – طبق آنچه در متون دینی و روایی اسلام آمده ائمه اطهار به دفعات به خواص و فضیلت سوره فاتحه اشاره کردهاند. از جمله پرفضیلتترین آیات این سوره نیز «إیاک نعبد و إیاک نستعین» است که افراد معمولا درک درستی از معنی و تفسیر این آیه ندارند. امام رضا (ع) در این راستا فرموده است:
«إیّاک نعبد»، ابراز رغبت و تقرب جستن عبد بهسوی خدای تعالی و اظهار اخلاص در عمل برای او است و نه غیر او، و «إیّاک نستعین»، درخواست توفیق و عبادت زیاد از خدا و درخواست ادامه نعمتهای داده شده و یاری خداوند است.
به نظر میرسد عدم آگاهی دقیق از تفسیر این آیه در درک معنی آن تاثیر داشته باشد بنابراین هدف این نوشتار بررسی جزئیات، نکات تفسیری از جمله توحید عبادی و توحید در استعانت و دقیق ترین معنی آیه ایاک نعبد و ایاک نستعین است که برای رسیدن به درک عمیقی از معنی ایاک نعبد و ایاک نستعین لازم خواهد بود.
دقیق ترین معنی ایاک نعبد و ایاک نستعین
إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعِینُ (آیه ۵ سوره حمد)
[پروردگارا!] تنها تو را می پرستیم وتنها از تو کمک می خواهیم. (۵)
معنی ایاک نعبد و ایاک نستعین چیست؟ (معنی لغوی)
برای درک بهتر تفسیر و معنی ایاک نعبد و ایاک نستعین لازم است ابتدا واژههای این آیه را تکبهتک و از نظر لغوی بررسی کنیم. در آیه ۵ سوره حمد، واژه «إیاک» به مفهوم «تنها تو را» اشاره دارد و برای نشان دادن اینکه تنها خداوند سزاوار بندگی است، دوبار در این آیه آمده. همچنین واژه «نعبد» که از ریشه عبودیت مشتق شده به معنای «پرستش و بندگی» است و کلمه «نستعین» نیز به «درخواست یاری و کمک گرفتن» اشاره دارد.
تفسیر ایاک نعبد و ایاک نستعین
در آیات ۱ تا ۴ سوره حمد ابتدا ستایش را مخصوص خداوند میدانیم که پروردگار جهانیان است، خداوندی که بخشنده و بخشایشگر است و رحمت عام و خاصش همه را رسیده و خدایی که مالک روز جزاست. سپس آیه ایاک نعبد و ایاک نستعین میآید که به رابطه انسان با خداوند اشاره میکند و دو موضوع مهم «بندگی» و «طلب یاری» را مطرح میکند. طبق اصول دینی اسلام این آیه یعنی اینکه در برابر خداوند، که کمال مطلق است، تسلیم محض باشیم و در گرفتاریها و مشکلات تنها از خداوند کمک بخواهیم.
توحید عبادی
در تفسیر «ایاک نعبد» آمده که به توحید عبادی که یکی از اصول دین است اشاره دارد. توحید عبادی به این معناست که بنده در مقابل هیچ موجود و فرمان دیگری خاضع و تسلیم نباشد و حتی ممکن است نسبت به غیر خدا به عصیان و تمرد گرایش پیدا کند.
به بیان دیگر، انسان مومن همواره با دو وضعیت متضاد روبهروست؛ تسلیم محض خدا و عصیان غیر خدا. اما تذکر این نکته لازم است اطاعت کسانی که خداوند به اطاعت از آنها امر کرده (مثل پدر و مادر، امام و رهبران جامع الشرایط) همه در واقع اطاعت از خدا محسوب میشود.
توحید در استعانت؛ آیا نباید از غیر خدا کمک گرفت؟
طبق تفسیر المیزان واژه «استعانت» در جایی به کار میرود که انسان به تنهایی قادر به انجام کاری نیست. توحید در استعانت به این معناست که تنها از او کمک بخواهیم و اعتماد کنیم همانطور که در تفسیر و معنی آیه «و من یتوکل علی الله فهو حسبه» نیز به آن اشاره شده است.
با این حال سوال پیش میآید که طبق معنی ایاک نستعین بندگان مجاز نیستند از غیر خدا کمک بگیرند؟ در پاسخ باید گفت اینکه غیر خدا را نباید عبادت کرد منطقی است. با این حال خداوند، عالم را عالم اسباب قرار داده و انسانها را به انسانهای دیگر و به اشیای دیگر نیازمند ساخته است. همانطور که در آیه ۲ سوره مائده میفرماید:
تَعاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوى
در کارهای نیک یکدیگر را مدد برسانید
.بنابراین ما ناچاریم برای رفع نیازهای خود از وسایل و انسانهای دیگر کمک بگیریم. پس اینطور نیست که هرگونه کمکگیری از غیر و اعتماد به غیر قبیح باشد؛ بلکه خداوند اصولاً انسان را موجودی نیازمند به غیر خلق کرده، یعنی جامعه انسانها اینطور است که هر کس به دیگری محتاج است.
و اینکه میبینیم در سفارشات اسلامی، دائماً امر به تعاون میکنند، نمایانگر همین حقیقت است. از سوی دیگر اگر استعانت از غیر، در هیچ حدی جایز نبود، پروردگار سفارش به تعاون نمیکرد؛ ولی در قرآن میفرماید؛ شما به یکدیگر محتاج هستید؛ ازاینرو بایستی یکدیگر را مدد و یاری کنید.
دلیل استفاده از ایاک و تقدم مفعول بر فاعل
طبق تفسیر نمونه اثر آیت الله مکارم شیرازی، با شروع آیه ۵ سوره حمد، بنده مستقیماً با خدا حرف میزند و که با آیات قبلی تفاوت دارد زیرا در آیات قبلی صفات خداوند را ذکر و به روز قیامت اعتراف میکرد. از سوی دیگر در این آیه دو بار از «ایاک» استفاده شده که به معنی «فقط تو» است. در تفسیر نمونه در توضیح این کلمه و تقدم مفعول بر فاعل (استفاده از إیاک نعبد به جای نعبدک) آمده است:
طبق آنچه در ادبیات عرب خواندهایم هنگامى که مفعول بر فاعل مقدم شود، معنى حصر از آن استفاده مى گردد، و در اینجا مقدم شدن کلمه ایاک بر نعبد و نستعین دلیل بر انحصار است و نتیجه آن همان توحید عبادت و توحید افعالى است.
حتى در عبودیت و بندگى خود نیز احتیاج به کمک او داریم و در این راه نیز باید از او استعانت جست، مبادا گرفتار انحراف و عجب و ریا و امورى مانند اینها بشویم که عبودیت ما را پاک در هم میریزد.
به تعبیر دیگر در جمله اول که مىگوئیم تنها تو را مىپرستیم کمى بوى استقلال دارد، بلافاصله با جمله ایاک نستعین آنرا اصلاح مىکنیم و آن حالت بین الامرین (نه جبر و نه تفویض ) را در عبارت خود مجسم مىسازیم و الگوئى خواهد بود براى همه کارهاى ما.
از سوی دیگر علمای ادب میگویند: اگر یک کلمه که جایش مؤخر است، مقدم بدارند علامت انحصار است؛ بنابراین معنای این جمله میشود: «خدایا! تنها تو را پرستش میکنیم و تسلیم و مطیع تو هستیم.»
استفاده از ضمیر جمع در نعبد و نستعین
نکته جالبی که در معنی نعبد و نستعین مطرح شده، ضمیر جمع بودن این افعال است زیرا به صورت مفرد، یعنی اعبد گفته نشده (من تو را میپرستم)؛ بلکه گفته شده است: نعبد (ما، تنها تو را میپرستیم). بنابراین معنی ایاک نعبد این است:
«خدایا! ما مردم جامعه توحیدی در حرکتی هماهنگ، همه با هم به سوی تو و گوش به فرمان تو هستیم.»
طبق آنچه در تفسیر نمونه آمده نکته اصلی این است که نماز، ذاتاً امری اجتماعی است و حتی وقتی کسی در خلوت با خدا راز و نیاز میکند باید خودش را بخشی از جمع بداند. به عبارت دیگر آیه ۵ سوره فاتحه عبادت جمعی و اهمیت نماز جمعه اشاره دارد. این موضوع آنقدر مهم است که در آیه ۴۳ سوره آل عمران نیز به آن دستور داده شده:
یَا مَرْیَمُ اقْنُتِی لِرَبِّکِ وَاسْجُدِی وَارْکَعِی مَعَ الرَّاکِعِینَ (آیه ۴۳ سوره آل عمران)
ای مریم، فرمانبردار خدا باش و نماز را با اهل طاعت به جای آر (۴۳)
از سوی دیگر ممکن است دلیل استفاده از صیغه متکلم مع الغیر ( جمع )، دوری از خودخواهی و استکبار باشد و میخواهد به این نکته اشاره کند که مقام عبودیت، با خودبینی منافات دارد، لذا بنده خدا، عبادت خود و همه بندگان دیگر را در نظر گرفته و میگوید: ما تو را میپرستیم، زیرا وقتی من خود را تنها ببینم به خودبینی و استکبار نزدیکترم.
خواص ذکر ایاک نعبد و ایاک نستعین
حالا که توانستیم به سوال معنی اللهم ایاک نعبد و ایاک نستعین چیست به درستی پاسخ دهیم بهتر است از خواص این ذکر نیز بهرهمند شویم.
مورد اول: در متون دینی اشاره شده است هرگاه از ظالمی یا دزدی یا درندهای بترسی، کافیست ۱۵ بار بگویی: «یا مالک یوم الدین و ایاک نعبد و ایاک نستعین» تا مانع بر طرف شود. همچنین برای امنیت خواندن سوره ملک نیز توصیه شده است.
مورد دوم: وقتی کار بر مؤمن تنگ شود، مداومت به گفتن مالک یوم الدین ایاک نعبد و ایاک نستعین کند؛ کار را بر او سهل و آسان خواهد کرد. همچنین برای این منظور ختم آیه و من یتق الله را نیز بسیار مجرب دانستهاند.
مورد سوم: پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) به امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) فرمود: هرگاه در ورطه گرفتاری افتادی، ذکر زیر را بگو، به درستی که خدای تعالی آن بلا را از تو دفع می کند:
بسم الله الرحمن الرحیم لا حول و لا قوه الا بالله العلی العظیم اللهم ایاک نعبد و ایاک نستعین
همچنین برای رفع گرفتاریها ختم متن دعا و آیه امن یجیب نیز بسیار سفارش شده است.
مورد چهارم: در بلدالامین نیز از سلمان نقل شده است هر که صبح ۳ مرتبه ذکر زیر را بگوید حق تعالی ۷۰ نوع بلا را از او دفع خواهد کرد:
الحمد لله رب العالیمن الحمد لله حمداً کثیراً طیباً مبارکاً فیه
در صورتی که با مشکلاتی روبهرو هستید که برای حل آنها به دنبال دعاهای مجرب و موثر میگردید، پیشنهاد میکنیم مطلب دعاهای مجرب برای دفع بلا و گرفتاری را مطالعه کنید تا با دعاهایی که نتایج شگرفی دارند، آشنا شوید.
مورد پنجم: طلحه درباره خواص شگفتانگیز متن ایاک نعبد و ایاک نستعین روایتی را نقل میکند که به شرح زیر است:
با حضرت رسول خدا صلی الله علیه و آله در بعضی از غزوات بودم، چون کار سخت می شد و جبهه جنگ و کارزار گرم می گشت و مسلمانان با مشرکین در نبرد بودند. حضرت رسول صلی الله علیه و آله سر بر میداشت و میفرمود: «یا مالک یوم الدین، ایّاک نعبد وایّاک نستعین»
یک وقت مشاهده کردم، دیدم سرهای کفّار از پیکرهایشان جدا میشد و بر زمین میافتاد و من کسی را نمیدیدم که به آنها شمشیر بزند، ولی کافرین یا کشته و یا مجروح میشدند و یا فرار میکردند. از پیغمبر صلی الله علیه و آله ماجرا را پرسیدم، حضرت فرمود: «فرشته ها بودند که سرها را از بدن جدا می کردند و شما آنها را نمی دیدید.»
سخن پایانی
در روایتی از امیر المومنین (ع) نقل شده است شخصی در حضور ایشان گفت:
«خدایا! مرا محتاج خلق نگردان!» حضرت فرمود: دیگر اینطور نگو. عرض کرد پس چه بگویم؟ فرمود بگو: «خدایا! مرا محتاج خلق بد نگردان.»
طبق آنچه در این مطلب بررسی کردیم نحوه خلقت انسان، اینطور است که همواره در پیشبرد زندگی دنیایی خودش به دیگران نیازمند باشد. همانطور که در تفسیر ایاک نعبد و ایاک نستعین اشاره شد که انسان باید از وسایل موجود و دیگر انسانها استمداد بجوید. درنهایت این روایت به ما یادآوری میکند که بررسی موشکافانه تفسیر و معنی آیات قرآن تا چه حد بر درک عمیق قرآن کریم و استفاده از آن در زندگی روزمره تاثیر خواهد داشت.
منبع | ستاره
